Bối cảnh Công giáo trong vùng lãnh thổ

Lịch sử Công giáo tại Việt Nam ghi nhận rằng, một nhà thừa sai truyền giáo tên là Inêkhu đã đặt chân đến vùng đất Bùi Chu của lãnh thổ Việt Nam vào năm 1533, khi đó là Nhà Lê trung hưng. Tuy nhiên, bên cạnh đó vào năm 1550, cũng có nhà thừa sai thuộc Dòng Đa Minh là linh mục Juan de la Cruz đặt chân đến vùng đất Hà Tiên ngày nay (khi ấy còn thuộc Đế quốc Khmer). Đến năm 1585, những linh mục thuộc dòng Phanxicô đã có mặt trên vùng đất mà ngày nay là Sài Gòn-Thành phố Hồ Chí Minh, cụ thể là ở khu vực Chợ Quán. Cũng trong giai đoạn này, Chúa Nguyễn đã kiểm soát được phần lãnh thổ phía Nam sông Gianh, gọi là Đàng Trong. Từ năm 1641 đến 1645, khi chúa Nguyễn ra chỉ dụ cấm đạo Công giáo thì một số giáo dân từ miền Trung Việt Nam di tản vào miền Nam để lánh nạn và làm ăn sinh sống. Họ hợp thành những cộng đoàn tín hữu Công giáo đầu tiên ở miền Nam, và tập trung quanh khu vực Sài Gòn ngày nay như tại Chợ Quán, Gia Định, Lái Thiêu, Bến Gỗ, và Long Thành.

Hạt Đại diện Tông tòa Đàng Trong

Năm 1624, nhà thừa sai thuộc Dòng Tên là Alexandre de Rhodes (tên Việt là Đắc Lộ) cũng đến Đàng Trong. Sau khi nỗ lực truyền đạo và quan sát được tình hình, vào năm 1659, ông đã vận động Thánh Bộ Truyền giáo của Tòa Thánh xin Giáo hoàng Alexanđê VII thành lập hai Hạt Đại diện Tông Tòa là Đàng Ngoài và Đàng Trong (vùng đất thành phố Hồ Chí Minh ngày nay được coi là hạt nhân của Giáo phận Đàng Trong rộng lớn lúc đó). Đến năm 1698, Sài Gòn chính thức được thành lập như một đơn vị hành chính thuộc quyền Nhà Nguyễn (Việt Nam) thì vùng đất này thu hút thêm nhiều giáo dân Công giáo đến sinh sống. Sang thế kỷ 18, các tu sĩ Dòng Phanxicô hiện diện nhiều hơn ở vùng này, thậm chí họ còn mở mang đến các vùng xa hơn như Mỹ Tho và Hà Tiên. Vào năm 1747, tổng số giáo dân ở đây khoảng 5.500 người.

Hạt Đại diện Tông tòa Tây Đàng Trong

Ngày 2 tháng 3 năm 1844, Giáo hoàng Grêgôriô XVI quyết định phân chia hạt Đại diện Tông tòa Đàng Trong thành hai hạt Đại diện Tông tòa mới là: Hạt Đại diện Tông tòa Đông Đàng Trong (với Quy Nhơn làm trung tâm) và Hạt Đại diện Tông tòa Tây Đàng Trong (bao gồm Nam Kỳ Lục tỉnh với Sài Gòn là trung tâm, sáp nhập thêm cả Campuchia vào đó) với khoảng 23.000 giáo dân. Đến năm 1850, lãnh thổ Campuchia tách ra khỏi Hạt Đại diện Tông tòa Tây Đàng Trong để thành lập nên Hạt Đại diện Tông tòa Cao Miên. Năm 1868, hai tỉnh Hà Tiên và Châu Đốc sáp nhập vào Hạt Đại diện Tông tòa Cao Miên, địa giới của Hạt Đại diện Tông tòa Tây Đàng Trong chỉ còn bốn tỉnh: Biên Hòa, Gia Định, Định Tường và Vĩnh Long. 12 giáo hạt trong giáo phận là: Ðất Ðỏ, Tân Triều, Lái Thiêu, Thủ Ðức, Thị Nghè, Chợ Lớn, Thủ Ngữ, Xoài Mít, Cái Nhum, Cái Mơm, Bãi San và Ðầm Nước.[3]

Khi đã được ổn định, giám mục cai quản thiết lập các cơ sở Công giáo tại giáo phận như: Dòng Mến Thánh Giá Chợ Quán (1852), mời Dòng Thánh Phaolô thành Chatres đến (1860), mời Dòng Cát Minh nữ đến (1861), xây Chủng viện Thánh Giuse Sài Gòn ở vị trí hiện nay, thành lập họ đạo Sài Gòn. Các giám mục kế nhiệm cũng đã mời Dòng La San đến mở trường Công giáo và Colombert (tên Việt: Mỹ) xây dựng nhà thờ chính tòa năm 1877.

Năm 1905, Hạt Đại diện Tông Tòa Tây Đàng Trong tiếp nhận địa bàn tỉnh Bình Thuận từ Hạt Đại diện Tông tòa Đông Đàng Trong.

Hạt Đại diện Tông tòa Sài Gòn

Ngày 3 tháng 12 năm 1924, Hạt Đại diện Tông tòa Tây Ðàng Trong được đổi tên thành Hạt Đại diện Tông tòa Sài Gòn. Đến ngày 8 tháng 1 năm 1938, Hạt Đại diện Tông Tòa Sài Gòn lại tách một phần đất của mình để thành lập Hạt Đại diện Tông tòa Vĩnh Long (gồm tỉnh Vĩnh Long, Bến Tre, Trà Vinh, Sa Ðéc) và một phần tỉnh Cần Thơ). Đến năm 1954 xảy ra cuộc di cư vào Nam, phần lớn giáo dân Công giáo di cư tìm đến định cư ở Hạt Đại diện Tông tòa Sài Gòn khiến cho số lượng giáo dân của nó tăng vọt. Năm 1957, hai tỉnh Bình Thuận và Bình Tuy được tách ra cùng với hai tỉnh Khánh Hòa và Ninh Thuận thuộc Hạt Đại diện Tông tòa Qui Nhơn để thành lập Hạt Đại diện Tông tòa Nha Trang.

Tổng giáo phận Sài Gòn

Ngày 24 tháng 11 năm 1960, Giáo hoàng Gioan XXIII thiết lập Hàng Giáo phẩm Việt Nam với ba giáo tỉnh: Hà Nội, Huế và Sài Gòn. Hạt Đại diện Tông tòa Sài Gòn vì có vị thế quan trọng về tôn giáo lẫn chính trị ở miền Nam Việt Nam nên được nâng cấp thành Tổng giáo phận Sài Gòn ngay trong dịp này và trở thành trung tâm của Giáo tỉnh Sài Gòn. Năm 1963, tổng giáo phận Sài Gòn đã có gần 567.455 giáo dân với 583 linh mục triều, 25 linh mục dòng, 503 nam tu, gần 2000 nữ tu với 263 giáo xứ và 284 giáo họ. Năm 1965, Tòa Thánh tách đất từ tổng giáo phận Sài Gòn để thành lập giáo phận Phú Cường và giáo phận Xuân Lộc.

Tổng giáo phận Thành phố Hồ Chí Minh

Ngày 2 tháng 7 năm 1976, Quốc hội nước Cộng hoà Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam đã chính thức đổi tên thành phố Sài Gòn thành Thành phố Hồ Chí Minh. Đến ngày 23 tháng 11 cùng năm, Tổng giáo phận Sài Gòn đổi tên thành Tổng giáo phận Thành phố Hồ Chí Minh (tiếng Latinh: Archidioecesis Hochiminhopolitana) theo tên hành chính mới.[4] Tuy nhiên, nhiều người vẫn quen gọi theo tên cũ.

Năm 2003, Toà Tổng Giám mục Sài Gòn được đặt làm Toà Hồng y đầu tiên ở miền Nam Việt Nam.[5]